ساختار کلی کتاب
این اثر که با رویکردی درسی و آموزشی تدوین شده است، نخست کلیاتی در مورد ادیان و فرق و واژه ملل و نحل ارایه شده و پس از آن علل فرقه‌گرایی در بین مسلمانان بیان شده و مهمترین منابع فرقه‌شناسی معرفی گردیده است. در ادامه نویسنده به معرفی مهمترین فرقه‌های کلامی اهل‌سنت مانند: عثمانیه، خوارج، مرجئه، قدریه، سلفیه، جهمیه، معتزله، اشاعره، اصحاب حدیث، کرامیه، ماتریدیه، وهابیت و دیوبندیه پرداخته و تاریخ شکل‌گیری این فرقه‌ها و مهمترین عقاید کلامی ایشان به ویژه در زمینه توحید، اوصاف و افعال الهی، نبوت و خلافت، معاد و افعال بندگان و مصادیق کفر و شرک را بیان کرده است. نویسنده ادله مبتنی بر عقاید این فرقه‌ها را نیز به صورت اجمالی بیان کرده است.
گزارش کلی محتوا
کتاب حاضر در باب فرق و مذاهب کلامی اهل سنت (به معنای اعم ) است که توسط جمعی از اساتید انجمن علمی دانشگاه ادیان و مذاهب نوشته شده است. در این کتاب ابتدائا کلیاتی از اختلاف فرق و تعریف مفاهیم کلی را ارائه می دهد و سپس فرق کلامی اهل سنت را معرفی و تحلیل می کند. بعد از آن مذاهب کلامی اهل سنت را بررسی کرده و تاریخچه ای از تطورات و منابع آنان را بیان می کند. با مطالعه دقیق این کتاب می توانیم شناختی کلی و صحیح از فرق کلامی آنان، تاریخ پیدایش و استدلال های آنان بدست بیاوریم. امتیازی که این کتاب دارد تدوین آن به صورت درسنامه است. علاوه بر آن در انتهای هر درس منابع بیشتری جهت مطالعه ذکر شده است.
نتیجه و خلاصه این کتاب:کسانی که می خواھند فرق اھل تسنن را به خوبی بشناسند و نمی خواھند که بدون اطلاع در مورد اھل تسنن حرف بزنند باید این کتاب را بخوانند تا قضاوت خوبی در مورد اھل تسنن داشته باشند که ھمه اھل تسنن یه جور نیستند و باید ببینند که در کدام مورد می خواھند صحبت کنند.
مطالعه و خلاصه کتاب
۱.درس اول (ص۱۳)
آن چه که در این درس خواهید خواند:
۱.اسلام چیست و مفهوم اهل سنت
۲.تاریخ پیدایش لفظ اهل سنت
۳.واژه ملل و نحل و فرق و مذاهب و مکتب و مقاله
۴.عوامل فرقه گرایی
۵.مهم ترین منابع فرقه شناسی
سیری کوتاه در درس اول
می توان اسلام را چنین تعریف کرد: اسلام عبارت است از مجموعه اعتقادات، احکام، اخلاق و آداب و سننی که حضرت محمد مصطفی (ص) از سوی خدای متعال مامور ابلاغ آن به جهانیان گردید، می باشد. اما در میان مسلمین بر سر تک تک آنها اختلاف به وجود آمد و باعث پیدایش فرق شد که اگر به ریسمان خدا یعنی قرآن و عترت چنگ می زدند شاید امروز اختلافات کمتری در میان مسلمانان وجود داشت.
مفهوم اهل سنت
مفهوم اهل سنت در معنای لغوی خویش، یعنی طریقه و روش، که از دیرباز و قبل از اسلام در اشعار جاهلیت به کار رفته است. در قرآن و احادیت نیز سنت به همان معنای لغوی خویش به کار رفته است. لفظ سنت در قرآن اغلب در معنای مثبت به کار رفته است؛ مثل فلن تجد لسنة الله تبدیلا در تعریف سنت و بدعت کلام نعزی از حضرت امیر (ع) نقل شده که از ایشان درباره بدعت و سنت پرسیدند ایشان فرمود: « سنت آن است که پیامبر برپایش کرده و بدعت آن است که پس از او ایجاد شده است. بنابراین در حقیقت اهل سنت واقعی کسی است که حول یک موفق مسدد موید از جانب خدا بچرخد و هر کس خلاف آن عمل کند أهل بدعت است.
واژه ملل و نحل
دیر زمانی است که اصطلاح ملل و نحل مترادف اصطلاح فرق و مذاهب به کار می رود، ولی در کتب، رایج ملل و نحل، بیشتر مترادف کلمه ادیان بلکه فراتر از آن به کار رفته است، اما تعریف مشخصی از آن بیان نشده است. با مراجعه به کتب لغت و ملل و نحل در این زمینه می توان این علم را همان علم ادیان و فرقه شناسی اسلامی نامید. ملل جمیع ملت بوده و پانزده بار در قرآن کریم به کار رفته است. معنای لغوی آن طریقت، سنت ، آیین و کیش است.
واژه فرق و مذاهب
فرق جمع فرقه به معنای جدا شدن است و در اصطلاح فرقه شناسی به گروه خاصی با عقاید کلامی یا فقه خاص اطلاق می شود. این اصطلاح در طول تاریخ از ضابطه خاصی پیروی نکرده و طبق زعم نویسنده آن کتاب به طیف های گوناگونی اطلاق می شود.
واژه مکتب و مقاله
اصطلاح مکتب در نزد صاحبان ملل و نحل کاربرد چندانی نداشته و کمتر از این واژه استفاده شده است. در عصر حاضر برخی از نویسندگان فارسی زبان از این لفظ استفاده کرده اند. این لغت نسبت به اصطلاح فرقه و مذهب، دایره شمولی کمتری را دربر می گیرد و احتمالا زیر مجموعه فرقه قرار می گیرد، ولی گاه به جای لفظ دین نشسته است.
مقاله نیز به معنای گفتار و رأی و نظر یک صاحب نظر است که در قرون نخستین رایج تر بوده و از کتاب قرون نخستین غالبا با لفظ مقالات یاد می شود. بنابر این مقالات الاسلامیین یعنی گفتارهای مسلمانان در باب مسائل اعتقادیبر این اساس در پایان می توان گفت که مقاله در دل مکتب؛ و مکتب در دل مذهب؛ و مذهب در دل ملل یا نحل جای می گیرند و مجموعه مقالات، مکتب می سازند و مجموعه مکاتب مذهب سازنده و جمع مذاهب، اختلافات فکری درون یک دین (ملت) را نشان می دهند.
علل و عوامل فرقه گرایی
ظهور، گسترش و تمایز اندیشه های هر یک از فرقه های اسلامی علاوه بر اسباب ویژه، معلول عوامل مشترکی است که در یک فرایند تدیجی و متأثر از یکدیگر به وقوع پیوسته اند. شناخت اجمالی اندیشه های هر یک از فرقه های اسلامی را هر چند می توان با شناخت دقیق عوامل تاریخی وفکری خاص آن فرقه به دست آورد؛ اما آگاهی و شناخت دقیق آنگاه میسر است که زمینه ها و عوامل مشترکی که در پیدایش تمامی فرقه ها سهیم است، مورد بررسی قرار گیرند.
از این رو لازم است پیش از بررسی فرقه ها و انشعاب های شیعی و غیر شیعی به شناخت عوامل کلی و مهم فرقه گرایی به اختصار بپردازیم. در این جا تلاش شده تا از میان عوامل مشترکی که باعث پیدایش فرقه ها و گروههای خاص شده، به عوامل مهم و برجسته ای اشاره شود که ظهور، رشد و بالندگی هیچ فرقه ای از آنها بی نصیب نبوده و نیست. این عوامل به ترتیب اهمیت عبارتند از:
الف- اختلاف افکار و سلیقه های مسلمانان.
ب- اهداف سیاسی و تحولات اجتماعی.
ج- اختلاف پذیری متون کتاب و سنت و برداشت های متفاوت از این دو.
د- تبادل و تعاطی فرهنگی مسلمانان با دیگر نحله های فکری.
ذ- نفوذ فرهنگی سیاسی صاحبان قدرت.
ر- نهضت ترجمه.
مهمترین منابع فرقه شناسی
در یک نگرش کلّی می‌توان کتابهای تألیف شده در این رشته را به سه دسته اساسی تقسیم کرد:
1. کتاب‌هایی که در برگیرنده تمامی ادیان و مذاهبی هستند که تا عصر مؤلف به وجود آمده است. این نوع از کتاب‌ها غالباً با عنوان «ملل و نحل» به نگارش در آمده‌اند.
2. تألیفاتی که به بیان نحله‌ها و فرقه‌های اسلامی اختصاص یافته و اصل اسلامیّت در آنها به عنوان یک اصل مورد توجه قرار دارد. این دسته از تألیفات غالباً با عنوان «مقالات» یا «فرق» نام گرفته‌اند.
3. نگارش‌هایی که تنها به بررسی و پژوهش درباره یک مذهب یا یک مسئله اساسی اختلافی در مذاهب پرداخته‌اند. این دسته عنوان غالبی ندارد و اسامی مختلفی بر اساس سلیقه مؤلف بر آنها نهاده شده است.
حدیث افتراق
حدیث افتراق، حدیث منسوب به پیامبر اکرم(ص) درباره انشعاب امت اسلامی به بیش از هفتاد فرقه. بنابر این حدیث، امت اسلامی پس از پیامبر اکرم(ص) همانند امتهای پیشین، به بیش از هفتاد یا ۷۳ فرقه منشعب می‌شود که تنها یک فرقه از آنها رستگار می‌گردد.(فرقه ناجیه) حدیث افتراق و مسائل پیرامونی آن، انعکاس وسیعی در مباحث کلامی، دانش فرقه‌شناسی و کشمکشهای فرقه‌ای داشته است.
حدیث افتراق در کتابهای چهارگانه حدیثی شیعه و صحیحین اهل سنّت گزارش نشده و فرقه‌پژوهانی چون نوبختی در فرق الشیعه و نیز ابوالحسن اشعری در مقالات الاسلامیین به آن اشاره و استناد نکرده‌اند. حتی فرقه‌شناسی نظیر ابن حَزْم ظاهری (متوفی ۴۵۶) آن را غیرقابل احتجاج و ناصحیح دانسته‌است و به نظر ابن وزیر نیز بخش پایانی آن ساختگی است.
بر فرض صحت حدیث، ممکن است منظور از آن بیان کثرت یا اشاره به این نکته باشد که فرقه‌های اسلامی بیش از فرق دیگر ادیان خواهند بود. ملل و نحل‌نگارانی نظیر مَلَطی،ملل و نحل‌نگاران متقدم و پرآوازه‌ای نظیر نوبختی و اشعری به این حدیث اشاره نکرده و، به هر دلیلی، تقسیم‌بندی خود را نیز براساس آن سامان نداده‌اند، اما در تکثیر فرق و رساندن آنها به ۷۳ عدد یا افزون‌تر، راه را برای دیگران باز کرده‌اند. گفتنی است که حتی کسانی که در عمل به این تقسیم‌بندی پایبندی نشان نداده یا احیاناً درصدد بیان عموم فرقه‌ها نبوده‌اند، باز به نوعی این حدیث را پذیرفته‌اند. در کتاب مسائل الامامة منسوب به ناشئ اکبر، که از نخستین آثار به‌جا مانده از اوایل قرن چهارم هجری قمری است، تأمل در واقعیتهای خارجی، دلیل صحت حدیث پیامبر(ص) دانسته شده است.
فخر رازی نیز در کتاب اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، به‌روشنی به این حدیث استناد نکرده، اما در پاسخ به این پرسش فرضی که چرا تعداد فرقه‌های مورد شمارش او از ۷۳ تجاوز کرده، عذر آورده که مراد پیامبر(ص)، تنها فرقه‌های اصلی بوده است.
