اصول کافی در هشت بخش کلی شکل گرفته است که کلینی هر یک از این بخش‌ها را با عنوان «کتاب» معرفی کرده است. این عناوین کلی عبارت‌اند از: کتابُ العقل و الجهل، کتاب فَضل العِلم که در ۲۲ باب شکل گرفته است. کتابُ التَوحید که دارای ۳۵ باب است. کتابُ الحُجَّةکه خود شامل ۱۳۰ باب است و احادیثی در آن جمع شده که ضرورت امامت، اسامی امامان شیعه، صفات ائمه، زندگی آنان و دلایل اثبات امامت ایشان را بیان می‌کنند. کتابُ الایمان والکُفر که دارای ۲۰۹ باب است. کتابُ الدعاء با ۶۰ باب، کتابُ فَضل القرآن در ۱۴ باب، کتابُ العِشْرَة که دارای ۲۹ باب است.
کتاب العقل و الجهل
چنانچه خود مؤلف در مقدمه کتاب می‌فرماید؛ علت شروع اصول کافی با کتاب العقل و الجهل این است که به‌وسیله عقل است که احتجاج می‌شود و به‌وسیله آن است که ثواب و کیفر داده می‌شود. چنانچه مؤلف فرمود، آنچه باعث جزا و کیفر است؛ عقل می‌باشد و بر اساس احادیث این باب پروردگار بر اساس و اندازه عقلی که به شخص مکلف داده است جزا و کیفر می‌کند.
بر اساس پاره‌ای از روایات عقل حقیقی آن است که به‌وسیله اش خداوند عبادت می‌شود و درنتیجه بهشت جاویدان بدست می آید. اگر چیزی غیر این باشد، شیطنت است. به عنوان نمونه، در حدیث 3 این کتاب چنین آمده است:
شخصی از امام صادق سوال کرد؛ عقل چیست؟ حضرت فرمودند: عقل چیزی است که خداوند به‌وسیله آن پرستش می‌شود و بهشت کسب می‌شود. عرض کرد: پس آنچه در معاویه است چیست؟ حضرت فرمودند: آن نیرنگ بود؛ شیطنت بود که شبیه عقل بود اما عقل نبود.
در مورد زمان به کمال رسیدن عقل از امام باقر روایت شده است که زمانی که صاحب الزمان قیام کند؛ دست را بر سر مردم می گذارد و عقولشان جمع می‌شود و خردها کامل می گردد.
کتاب فضل العلم
کتاب فضل العلم از 22 باب تشکیل‌شده است. باب های ذیل برخی از ابواب این کتاب است:
ثواب علم و علم آموزی، اوصاف عالمان، حق عالم، بدعت ها و عمل به رأی و قیاس، عمل به سنت و شواهد کتاب.
باب فرض العلم و وجوب طلبه و الحثِّ علیه
امام صادق فرمودند: دوست دارم بر سر یارانم تازیانه خورد تا در دین پژوهش کنند.
باب اصناف الناس
امام صادق فرمودند: مردم سه دسته اند؛ عالم، علم آموز و کف روی آب. ما (اهل بیت) عامان هستیم و شیعیانمان علم آموز و باقی مردم کف روی آب هستند.
کتاب التوحید
کتاب حاضر مشتمل بر 35 باب است.
باب حدوث العالم و اثبات المحدث
چناچه از نام باب مشخص است؛ احادیث مطرح شده پیرامون اثبات وجود حق تعالی است.
باب المعبود
در این باب احادیثی مطرح می شود که دال بر غیریّت نام و صاحب نام است.
به عنوان نمونه از امام صادق روایت شده که حضرت فرمودند: ... نام غیر صاحب نام است. هرکس نام را بپرستد نه صاحب نام را قطعا کافر است و هرکس نام و صاحب نام را بپرستد مشرک است و هرکه صاحب نام را بپرستد نه نام را، این همان توحید و یکتا پرستی است. (الحدیث )
باب النهی عن الکلام فی الکیفیة
در این باب از تفکر و سخن گفتن در مورد ذات پروردگار نهی شده است و به نتایج این فعل ( تفکر و سخن گفتن در ذات ) اشاره شده است.
باب فی إبطال الرویة
باب حاضر به رد نظریه رؤیت خداوند متعال می پردازد. در روایات این باب شاهد بیان دلیل عقلی برای منع رؤیت هستیم که از سوی امامان برای مردم تشریح شده است.
در روایتی از امام صادق بیان شده است که نور خورشید دنیا یک هفتادم نور عرش و عرش یک هفتادم نور حجاب و حجاب یک هفتادم نور پرده است. کسی که مدعی رؤیت خداوند است اگر راست می گوید چشمانش را از نور خورشید این دنیا پر کند.
باب الحرکة و الانتقال
احادیث این باب به رد عقیده کسانی مربوط می شود که معتقدند، خداوند به آسمان دنیا نزول پیدا می کند.
در حدیثی از امام کاظم آمده که حضرت فرمودند: ... خداوند نیازی به فرود آمدن ندارد بلکه دیدگاه او نسبت به دور و نزدیک یکسان است. هیچ نزدیکی از او دور نشود و هیچ دوری به او نزدیک نگردد.
باب الجبر و القدر و الأمر بین الأمرین
از سوی معصومین در بحث جبر و اختیار راه سومی مطرح شده است که راه نجات در این مسأله است. از نظر معصومین نه جبر است و نه اختیار بلکه امری است ما بین این دو. این نظریه به الامر بین الامرین شهرت یافته است.
باب الهدایة أنّها من الله عزّ و جلّ
این باب به این مسأله می پردازد که هدایت اشخاص بدست خداوند است و هیچ شخصی توان هدایت افراد را ندارد. حتی در روایاتی از دعوت مردم به مذهب شیعه نهی شده است.
کتاب الحجة
کتاب الحجة طولانی ترین کتاب اصول کافی است.
باب الفرق بین الرسول و النبی و المحدّث
در احادیث این باب مشخصا به این سوال پاسخ داده شده است که آیا بین رسول و نبی و محدث ( امام) تفاوتی وجود دارد؟ تفاوتی که بین این سه در روایات بیان شده است به این شرح است:
رسول کسی است که جبرئیل و وحی بر او نازل می شود و فرشته را می بیند و سخنش را می شنود.
نبی کسی است که فرشته را تنها در خواب می بیند و در بیداری فقط صدای او را می شنود.
امام کسی است که فرشته را نمی بیند و فقط صدای او را می شنود.
باب أنّ الارض لا تخلوا من حجّة
در حدیثی از امام صادق آمده است که حضرت فرمودند: چنانچه در زمین فقط دو نفر باقی بمانند، یکی از آن ها امام خواهد بود و آخرین کسی که از دنیا خواهد رفت امام است؛ تا کسی بهانه نیاورد که خدای متعال او را بدون حجت رها کرده است.
باب فرض طاعة الائمّة
بر اساس روایات یکی از وجوبات بلکه از مهم ترین فرائض اطاعت و فرمانبرداری از امام است. در پاره ای از روایات آمده است که پیروی از امام برترین چیزی است که مردم بواسطه آن به خداوند تقرب پیدا می کنند.
باب أنّ الأئمّة ولاة أمر الله و خزنة علمه
نام این باب یکی از مقامات ائمه را بیان می کند و در صدد بیان تمام مقامات نیست. ائمه خزانه داران خداوند هستند و این مخزون از جنس طلا و نقره نیست بلکه علم است.
باب أنّ أهل الذکر الذین أمَرَ الله الخلق بسؤالهم هم الأئمّة
در این باب با تفسیر حقیقی آیه فاسألوا اهل الذکر إن کنتم لا تعلمون آشنا می شویم. آنچه در روایات بیان شده است منظور از اهل الذکر در آیه پیامبر و ائمه هستند.
باب أنّ النعمة الّتی ذکرها الله فی کتابه الائمّة
طبق آنچه در احادیث بیان شده است منظور از نعمتی که در آیات قرآن ذکر شده است؛ ائمّه و ولایت است.[1]
باب عرض الاعمال علی النبی و الائمّة
در روایاتی بیان شده است که اعمال امت هر روز بر پیامبر اکرمJ عرضه می شود و آن حضرت نظاره گر آنان است. در این رابطه به آیه « قل اعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون » استناد شده است.
باب أنّه لم یجمع القرآن کلّه إلّا الأئمّة
در این باب روایاتی بیان شده است که بیانگر این مطلب است که کسی از مسلمین قرآن را بصورت جامع جمع نکرده مگر ائمه. باید توجه داشت که منظور از جمع کردن در این روایات این است که کسی به معانی باطنی قرآن پی نبرده است مگر ائمه و این از اختصاصات آنان است.
کتاب کفر و ایمان:
این کتاب نیز دارای ابواب مختلف است که درباره کفر و ایمان بحث می کنند و بیان کننده این امر می باشند که دایره اسلام بزرگ تر از ایمان است و هر کس که مومن است مسلمان هم هست ولی هر کس که مسلمان باشد لازم نیست که مومن هم باشد و اسلام با شهادتین و اعمال ظاهری اثبات می شود و احکام اسلام بر شخص جاری می شود و وجان ومال آبروی مسلمان حرمت پیدا می کند و ایمان مربوط به حوزه قلب است .وتصدیق قلبی در آن لازم است و اعمال نیز برای تکمیل ایمان لازم هستند و ثمرات ایمان می باشند . ودر راستگاری اخرو ی نقش مهمی دارند . در ضمن بحث ایمان مباحث اخلاقی و وبه اعمال گناه نیز اشاره شده است و اسباب توبه بیان شده است علاوه بر آن و اسباب کفر و شرک وغیره بیان شده است
کتاب الدعاء:
نیز دارای ابواب متعدد می باشد که که درباره اهمیت دعا و اوقات دعا و به حالات دعا و وافرادی که برای آنها دعا شود اشاره شده است و بحثی نیز درباره درود سلام و صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله و آل آن حضرت از فرامین اهل بیت بیان شده است .
کتاب فضل قرآن:
این کتاب نیز بیان کننده فضایل قرآن وفضل حاملان قرآن ودرباره ثواب قرائت قرآن واماکن که در در آن قرآن خوانده می شود و ترتیل قرآن را نیز مورد توجه قرار داده است .
کتاب العشرة:
این کتاب نیز دارای ابواب مختلف درباره اداب و معاشرت و چه کسی معاشرت کنیم و واز چه کسی دور شویم ودر دام دوستی اش گرفتار نشویم و نیز ابواب درباره دوستی و محبت با مردم و درباره سلام دادن و نیز ابواب درباره همسایه و حقوق آنها و حد ود همسایگی بیان شده است علاوه بر آن دیگر اموری درباره باید ها ونباید های معاشرت و درباره رفتار در این کتاب مورد عنایت قرار گرفته است .
کتاب کافى شامل بیش از ۱۶ هزار روایت است که این تعداد روایت از تمام روایات صحاح سته نیز بیشتر است.
4/12/19
[1]. علامه طباطبایی معتقدند که در هر آیه ای از قرآن که نعمت بصورت مطلق بیان شده است؛ منظور نعمت ولایت است.
